مهمترین ابزار انتقال وجه در معاملات چک شناخته می‌شود؛ که مورد استقبال مردم و تجار است.
مطابق ماده ۳۱۰ قانون تجارت چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد کلا یا بعضا مسترد یا به دیگری واگذار کند.
در ایران انواع مختلفی از چک‌های بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرند که در ادامه به شرح کامل و معرفی انواع مختلف آن‌ها می‌پردازیم؛
در یک دسته‌بندی کلی چک‌های بانکی به چک‌های عادی، صیادی، چک تضمین شده بانکی، چک رمزدار ، چک مسافرتی و چک الکترونیکی تقسیم می‌شوند.
چک‌های عادی به طور مختصر توسط اشخاص دارای حساب جاری در بانکها صادر می‌شوند و تضمین دریافت کننده چک، اعتبار صادر کننده آن است.
چک‌های صیادی اما در صورتی از مزایای اسناد تجاری برخوردارند که مشخصات صادر کننده و دریافت کننده به همراه مبلغ چک و تاریخ صدور در سامانه صیاد ثبت شود و تنها راه اطمینان از ثبت موارد مذکور استعلام چک صیادی از سامانه است.
اما در خصوص چک‌های تضمین شده بانکی باید به این نکته اشاره کرد که چک‌های تضمین شده بانکی ضمانت اجرای بیشتری دارند و تضمین دریافت کننده چک خود بانک می‌باشد.
اما چک رمزدار، چک‌های دارای کد امنیتی هستند که برای تشخیص اصالت آن‌ها استفاده می‌شود.
همچنین چک‌های مسافرتی آن دسته از چک‌هایی هستند که برای سفرهای خارجی استفاده می‌شوند و چک‌های الکترونیکی چک‌هایی هستند که به صورت آنلاین و از طریق سیستم‌های بانکی صادر می‌شوند.
انواع چک‌ها در ایران
چک عادی
چک عادی از انواع چک‌های بانکی است که مطابق ماده ۳۱۰ قانون تجارت به عنوان ابزاری برای انتقال کل یا بخشی از وجوه نقد صاحب دسته چک به شخص دیگر معرفی می‌شود.
در این نوع چک صاحب حساب از دارایی خود نزد بانک چکی را در وجه شخص مورد نظر یا حامل صادر می‌کند برای نقد کردن این چک باید به شعبه بانکی که چک توسط آن صادر شده، مراجعه کنید.
این نوع چک قواعد خاص خود را برای نوشتار و وصول دارد که در این زمینه باید اطلاعات کافی را داشته باشید در ادامه به توضیحات بیشتری در خصوص چک عادی و نحوه نگارش و تکمیل آن می‌پردازیم.
همانطور که اشاره کردیم نگارش و تکمیل چک عادی یک موضوع بسیار مهم است و باید در انجام آن دقت کافی صورت گیرد نحوه نوشتن چک عادی در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ابتدا مبلغ به حروف و عدد باید تکمیل شود بنابراین مبلغ چک را به اعداد رقمی روی خط مخصوص وارد کنید و سپس مبلغ را به حروف بنویسید.
تاریخ نوشتن چک نیز بسیار دارای اهمیت است بنابراین تاریخ چک را در بالای سمت چپ چک وارد کنید.
در قسمت وجه چک باید نام صاحب حساب بانکی را به حروف بزرگ و خوانا بنویسید این شخص می‌تواند خود صاحب حساب یا شخص ثالث باشد.
در ادامه شماره حساب بانکی را به حروف و اعداد و به صورت کامل و دقیق وارد کنید به عنوان مثال اگر شعبه‌ای خواست مرتبط با حساب وجود دارد شماره شعبه را نیز درج نمایید.
در ادامه صاحب حساب باید امضای خود را در چک درج کند این امضا باید خوانا و مشخص باشد.
با دقت در موارد مذکور می‌توانید از بروز هرگونه اشکال در تراکنش‌های مالی مربوط به چک جلوگیری نمایید.
چک عادی دارای مزایا و معایب قابل توجهی است، از جمله مزایای استفاده از چک عادی می‌توان به سادگی و قابلیت استفاده آن اشاره کرد، چک‌های عادی به راحتی قابل تهیه و توضیح هستند و هر کسی با حساب بانکی می‌تواند چک عادی صادر کند.
مهمترین کاربرد چک‌های عادی انتقال پول است چک‌ها به عنوان وسیله‌ای برای انتقال پول از یک حساب به حساب دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرند و همچنین دارای اعتبار هستند و به عنوان یک ابزار مالی معتبر شناخته می‌شوند و می‌توانند به عنوان پرداخت‌های معاملاتی و تجاری مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گیرند.
اما در خصوص معایب آن می‌توان به زمان‌بر بودن آن اشاره کرد، چرا که برای نقد کردن چک عادی باید به شعبه بانکی مراجعه کنید و این ممکن است کمی زمان‌بر باشد.
عیب دیگر استفاده از چک‌های عادی ریسک عدم پرداخت آن است چرا که در صورتی که حساب دارنده چک عادی موجودی کافی نداشته باشد چک عادی برگشت خواهد خورد و دارنده آن ممکن است با مشکلات مالی و تنظیم شکایت مختلفی مواجه شود.
همچنین در خصوص هزینه‌های مرتبط باید گفت برای استفاده از چک عادی هزینه‌هایی مانند هزینه صدور چک و هزینه نقد کردن آن وجود دارد.
چک تضمین شده
چک‌های تضمین شده چکی است که صدور آن توسط شخصی از بانک مطالبه می‌شود و بانک اقدام به صدور این چک بر عهده خودش می‌کند، یعنی در این چک خود بانک هم صادر کننده و هم محال علیه است. تادیه وجه این چک توسط بانک تضمین می‌شود.
نکته قابل توجه در خصوص صدور چک‌های تضمین شده آن است که صدور این چک‌ها نیاز به داشتن دسته چک ندارد و دارا بودن حساب بانکی تضمین کننده وجه چک توسط افراد کافی است.
چک‌های تضمین شده در کلیه شعب بانک صادر کننده قابل وصول است.
در خصوص ماهیت چک تضمین شده اختلاف نظرهایی وجود دارد اما نظر اقوا بر آن است که آن را مانند پول بدانیم چرا که وصول مبلغ آن مسلم است و بر اساس این نظر چک تضمین شده وسیله پرداخت نیست بلکه عین پرداخت است و اگر مشتری بخواهد بابت ثمن قرارداد چک تضمین شده ارائه دهد بایع ملزم به پذیرش است همانطور که شرح دادیم چک تضمین شده متضمن دستور پرداخت نیست بلکه ماهیت آن نوعی تعهد بانک به پرداخت است.
مطابق ماده ۲۴ الحاقی قانون صدور چک مصوب ۱۴۰۰ صدور چک تضمین شده توسط بانکها به مشتری صرفا از طریق سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی دسته چک (صیاد) امکان‌پذیر و مستلزم تکمیل برگه درخواست توسط متقاضی در شعبه بانک در حضور متصدی بانکی، درج مشخصات هویتی و شماره حساب گیرنده روی چک تضمین شده بر اساس دستورالعمل اعلامی توسط بانک مرکزی و نیز ثبت علت درخواست صدور چک مذکور در سامانه صیاد می‌باشد. سامانه صیاد به هر ورقه چک شناسه یکتا اختصاص می‌دهد که از جانب ذینفع قابل استعلام است.
در خصوص ممنوعیت ظهرنویسی چک تضمین شده این نکته قابل توجه است که پرداخت مبلغ چک تضمین شده توسط بانک صرفا در وجه و به شماره حساب گیرنده‌ای که مشخصات وی روی چک تضمین شده درج گردیده است، امکان‌پذیر می‌باشد و ظهرنویسی برای انتقال چک تضمین شده فاقد اعتبار است.
همچنین ابطال چک تضمین شده به درخواست متقاضی یا وکیل یا نماینده قانونی وی با ارائه اصل چک جهت واریز وجه چک به حساب متقاضی بدون نیاز به ظهرنویسی گیرنده تنها تا یک ماه پس از صدور آن توسط بانک صادر کننده امکان پذیر است.
پرداخت چک تضمین شده به گیرنده با ارائه اصل چک تنها تا یک ماه پس از صدور آن توسط بانک امکان‌پذیر است.
پرداخت یا ابطال چک پس از مهلت مقرر در این بند منوط به تکمیل فرم‌های مربوط به مبارزه با پولشویی توسط متقاضی یا گیرنده و گزارش شعبه بانک به واحد مبارزه با پولشویی بانک صادر کننده می‌باشد.
در صورت مفقودی چک تضمین شده هرگاه متقاضی یا وکیل او و گیرنده هر دو به بانک صادر کننده مراجعه و نسبت به تکمیل و امضای برگه اعلام مفقودی چک تضمین شده و تعهد نامه‌ی عدم ادعا نسبت به چک مفقود شده اقدام نموده و نسخه المثنی آن را از بانک درخواست کنند، بانک مکلف است علاوه بر احراز هویت متقاضی و گیرنده نسبت به استعلام صحت مشخصات هویتی متقاضی و گیرنده از سامانه نظام هویت سنجی الکترونیکی بانکی اقدام نماید و پس از ابطال چک مفقود شده نسبت به صدور چک المثنی مطابق با اطلاعات مندرج در سامانه صیاد اقدام نماید.
چک تایید شده
چک بانکی تایید شده شبیه چک عادی است با این تفاوت که بانک محال علیه تادیه وجه چک را تایید می‌کند بنابراین دارنده چنین چکی، یک تضمین در اختیار دارد و آن این است که چه در حساب صادر کننده چک و چه کافی موجود باشد و چه نباشد بانک چک را پرداخت می‌کند.
بانک در این چک‌ها بر روی چک عبارت تایید شد را درج کرده و مهر و امضا می‌کند و بدین ترتیب اطمینان خاطر برای شخصی که چک را دریافت می‌کند ایجاد می‌شود که مبلغ چک در حساب صادر کننده موجود است و این مبلغ توسط بانک مسدود شده و قابل خارج کردن از حساب نیست و بنابراین اگر بانک چنین وجهی را در حساب مسدود نکرده باشد به دلیل تایید خود مکلف به پرداخت وجه چک است.
چک بانکی مسافرتی
چک مسافرتی یا چک در گردش، عنوان چکی است که توسط بانک صادر می‌شود و وجه آن در هر یک از شعب بانک صادر کننده قابل تادیه است.
این چک به تقاضای اشخاص صادر نمی‌شود بلکه خود بانک آن را صادر می‌کند و به تقاضای اشخاص آن را در اختیار آن‌ها می‌گذارد چک مسافرتی نیز مانند چک تضمین شده نوعی تعهد بانک به پرداخت است نه دستور پرداخت.
در سال ۱۳۸۶ به موجب مصوبه دولت صدور چک مسافرتی متوقف و ایران چک جایگزین آن شد در سال ۱۳۹۰ نیز با ابطال مصوبه فوق انتشار ایران چک نیز متوقف گردید.
یکی از مهمترین اهداف شکل‌گیری چک‌های مسافرتی ایجاد یک راه امن برای انتقال پول به شهر و کشورهای دیگر است در واقع چک‌های مسافرتی با هدف تامین امنیت گردشگران ایجاد شده‌اند استفاده از چک‌های مسافرتی به راحتی امکان‌پذیر است چرا که با مراجعه به شعبه بانک مربوطه می‌توان آن را نقد کرد.
البته در صورت مفقود شدن چک‌های مسافرتی امکان تعویض آن‌ها وجود دارد چرا که این گونه چک‌ها از طریق سیستم امضای دوگانه فعال هستند و به همین دلیل امکان نقد کردن آن‌ها برای همه افراد وجود ندارد که این موضوع نیز به تامین امنیت چک‌های مسافرتی کمک می‌کند.
نکته دیگر آن است که چک‌های مسافرتی تاریخ انقضا ندارند و بنابراین نیازی نیست که جهت نقد کردن آن‌ها حتما در تاریخ مشخصی به بانک مراجعه شود.
چک الکترونیکی
چک الکترونیکی یا داده پیام در ماده ۱ قانون صدور چک مطرح گردیده است از نظر ماده ۱ قوانین و مقررات مرتبط با چک حسب مورد راجع به چک‌هایی که به شکل الکترونیکی صادر می‌شوند نیز لازم الرعایه است.
چک الکترونیک به این معناست که شخص دارنده حساب جاری به جای صدور چک کاغذی به موجب امضای الکترونیک به بانک دستور پرداخت مبلغی معین به شخص مشخصی را برای تاریخی خاص صادر کند.
شرایط شکلی صدور چک الکترونیک مانند چک کاغذی است یعنی در آن نیز باید نام دارنده مبلغ تاریخ پرداخت و سایر شرایط درج شود امضای این چک‌ها به صورت امضای الکترونیک ثبت می‌شوند و این چک‌ها نیز مانند سایر چک‌هایی که امروزه در سامانه صیاد ثبت می‌شوند باید ذینفع معین داشته باشند بنابراین چک الکترونیک نمی‌تواند در وجه حامل باشد.
همانطور که در ابتدا اشاره کردیم کلیه مقررات راجع به چک کاغذی مانند قابلیت تعقیب کیفری و مسئولیت تضامنی صادر کننده و ضامن در مورد چک الکترونیکی هم حاکم است و بنابراین راجع به چک الکترونیکی نیز می‌توان از دادگاه تقاضای صدور اجراییه کرد البته از لحاظ ترتیبات عملی و اجرایی شیوه صدور اجراییه ثبتی برای چک‌های الکترونیکی در آیین نامه نحوه اجرای اسناد لازم الاجرا پیش بینی نشده است.
چک رمزدار یا چک بین بانکی
چک رمزدار یا چک بین بانکی نوعی حواله است که به موجب آن اقدام به جابجایی پول بین بانکها صورت می‌گیرد.
چک رمزدار چکی است که صدور آن منوط به درخواست مشتری است، این چک دارای رمز است و به واسطه‌ی آن پول از حساب صادرکننده به حساب او در بانکی دیگر منتقل می‌شود.
ارائه این چک به بانک جهت دریافت پول نقد کاربرد ندارد زیرا این چک نوعی حواله‌ی پرداخت است و جهت نقل و انتقال پول بین دو حساب استفاده می‌شود.
چک موردی
مطابق تبصره ۲ ماده ۶ قانون صدور چک بانک مرکزی باید ظرف یک سال از لازم الاجرا شدن قانون جدید زیرساخت‌هایی را فراهم کند که اشخاص فاقد دسته چک بتوانند از چک موردی برای پرداخت‌های وعده‌دار و در وجه اشخاص معین بهره ببرند.
در واقع چک موردی در برابر دسته چک به کار می‌رود.
چک موردی ماهیتا همان چک عادی موضوع قانون صدور چک است و اصولا همان قواعد و ضمانت اجراهای قانون بر آن حاکم است بنابراین قواعد شکلی و ماهوی صدور و ظهرنویسی و نیز احکام ضمانت اجراهای چک به جز ضمانت اجرای کیفری در چک موردی نیز اعمال می‌شود.
تنها استثنائاتی که چک موردی از احکام عمومی چک مطرح شده‌اند از جمله آن است که صدور آن نیازی به اعتبارسنجی رتبه‌بندی اعتباری و دسته چک ندارد و برخلاف سایر چک‌ها، چک موردی فقط برای پرداخت وعده دار استفاده می‌شود.
بنابراین با توجه به وعده‌دار بودن چک موردی این نوع چک ضمانت اجرای کیفری ندارد.
آنچه که مطابق ضوابط بانک مرکزی بیان شده است اعطای دست چک تنها مخصوص افرادی است که دارای حساب قرض الحسنه جاری بوده و همچنین اعتبار بانکی مناسبی داشته باشند اما برای رفع نیاز موردی افرادی که موفق به دریافت دسته چک نشده‌اند چک موردی ایجاد شده است که منوط به آن است که درخواست‌کننده چک موردی حساب جاری در بانک مورد نظر داشته باشد.
همانطور که اشاره کردیم دریافت چک موردی نیاز به اعتبارسنجی حساب ندارد.
در خصوص شرایط دریافت چک توجه به این نکات حائز اهمیت است؛
امکان دریافت تنها ۵ فقره چک موردی در طول سال برای هر شخص فراهم است که تنها ۲ فقره از آن می‌تواند به صورت همزمان دریافت شود.
چک صیادی
چک صیادی نوعی چک است که جهت حفظ امنیت و ضمانت پرداخت بیشتر ایجاد شده است؛ که نیاز به ثبت در سامانه‌ی صیاد دارد.
قوانین تعیین شده در رابطه با چک صیادی با هدف افزایش امنیت بیشتر ایجاد شده اند.
چک‌های صیادی مستقیما از بانک مرکزی صادر می‌شوند و دارا بودن حساب بانکی فعال حداقل به مدت ۲ سال برای دریافت چک صیادی الزامی است.
مطابق ماده ۶ قانون صدور چک بانکها مکلف‌اند برای ارائه چک به مشتریان خود صرفا از طریق سامانه صدور یک پارچه چک (سامانه صیاد) نزد بانک مرکزی اقدام نمایند.
چک‌های صیادی دارای کد ۱۶ رقمی مربوط به اطلاعات اعتبار صاحب حساب هستند که منجر به بالا رفتن امنیت پرداخت و ضمانت اجرای پاس شدن چک می‌شود؛ همچنین در این روش صدور چک شعب بانک دیگر نقشی در صدور چک ندارند و همه موارد تحت نظارت بانک مرکزی انجام می‌گیرد.
چک‌های صیادی از سال ۱۴۰۰ جایگزین دسته چک‌های قدیمی شده‌اند که البته مهمترین ویژگی آن‌ها اعتبار تضمین شده آنهاست.
تا پیش از سال ۱۴۰۰ امکان دریافت دسته چک برای عموم افراد فراهم بود اما امروزه سوابق بانکی افراد بررسی شده و یکی از پیش شرط‌های دریافت چک صیادی آن است که فرد باید حداقل دو سال حساب بانکی فعال داشته باشد بنابراین اگر فردی چک برگشتی داشته باشد ابتدا باید مشکل اعتبار بانکی را حل کرده و سپس چک صیادی دریافت نماید.
مهمترین کاربرد چک‌های صیادی در خریدهای اقساطی است چرا که تضمین پرداخت بالایی دارد.